Eylemde Çatı - Cümlenin Öğeleri

Evdeki Türkçe Hocası - Ders 12




Fiilde Çatı
Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir.
Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz. 
Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar. 
Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir. 
Çatılarına göre fiiller şunlardır:
www.EvdekiHoca.blogspot.com

1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları

Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır.
Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir: 
]Özene fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir.
]Başkasının yaptığı işten etkilenebilir.
]İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir.
]İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir.
 

a. Etken Fiil

-Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir.
-Özne gerçek öznedir.
-Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir.
-Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de.  
Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi.
Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti. 

b. Edilgen Fiil

Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir. 
Cam kırıldı                 kimin kırdığı belli değil
Bir bildiri okundu.      Okuyan belli değil
Ev satıldı. 
*Fiile "-°l, -°n" ekleri getirilerek yapılır.
Kapı açıl
Araba yıkandı. 
* Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır.  
* Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-cE" ekiyle belirtilebilir. 
Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı.
Bu kararlar milletçe verilmedi. 
* Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:
Bu sıcakta uyunmaz.
Bu söze gülünür.
Yarın pikniğe gidilecek.
Burada kalınacak.
www.EvdekiHoca.blogspot.com

c. Dönüşlü Fiil

-Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir.
-Özne gerçek öznedir.
-Nesne yoktur.
- Fiile "-°l, -°n" ekleri getirilerek yapılır.
-Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler.
Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi.
Adam hep kendisiyle övünüyor.  
*Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır.
Karlar tepelere doğru çekildi.
Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi.
Öğleye doğru hava açıldı.
Havalar ısınınca buzlar çözüldü. 
*Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:
Sevmek           >        sevinmek         >        sevilmek
Dövmek          >        dövünmek       >        dövülmek
Giymek           >        giyinmek         >        giyilmek
Görmek          >        görünmek       >        görülmek 
*İsme getirilen "-lEn" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-lEş" eki de  dönüşlülük anlamı katabilir:
O gün pek içlendim.
Trafik polisini görünce adam tuttu.
Birazdan sakinleşir. 
Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:
Özgür konferansta oldukça sıkıldı. >  dönüşlü
Sabaha kadar kurşun sıkıldı.          >  edilgen 

d. İşteş Fiil

-Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir.
"-°ş" ekiyle yapılır. 
Dövüşmek, uçmak, gülüşmek, görüşmek... 
*Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar. 
Kuşlar uçtu             birlikte
Çocuklar gülüştü.      birlikte
Öğrenciler kaçıştı.      birlikte 
Arada bir yazışırız.                 karşılıklı
Onunla Ankara'da tanıştık.   karşılıklı 
*Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir. 
Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak... 
*Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır.
Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek...
Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor.
Hasta, biraz daha iyileşti.
Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti.
Rengi giderek koyulaşıyor. 
Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir.
Dostluğumuz günden güne gelişiyordu.
Sonunda öfkesi yatıştı.
Daracık bir yere sıkıştı.
Boyunda büyük işlere girişti.
Fırtınadan sonra deniz yatıştı.
Otobüs kalkmak üzereyken yetişti.
Evinden uzakta kalmaya alıştı. 
*Bazı fiiller "-lE-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-lEş" şeklinde tek ekle işteş yapılırlar.
Kucak-la-ş-,    selâm-la-ş-;
Toka-laş,        bayram-laş... 
*Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler. 
Kazandıkları parayı paylaştılar.
www.EvdekiHoca.blogspot.com

2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur. 

a. Geçişli Fiil

-Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.
-Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur.
-İş, kılış fiilleri geçişlidir. 
Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu.
Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı. 
*Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.
Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz. 

b. Geçişsiz Fiil

-Nesne alamayan fiillerdir.
-Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir.
-Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur. 
Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu... 
Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler:Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,  

c. Oldurgan Fiil

Geçişsiz bir fiile "-dİr, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa bunaoldurgan fiil denir. 
Yatmak           >        yatırmak
Ötmek             >        öttürmek
Uyumak          >        uyutmak
Gezmek          >        gezdirmek.
Kaçmak          >        kaçırmak 

d. Ettirgen Fiil

-Geçişli olduğu hâlde "-dİr, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır.
-Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur.
-Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir. 
Gazete aldı                 >        aldırdı             >        aldırttı
Elbiseyi yıkadı            >        yıkattı             >        yıkattırdı
İçmek                         >        içirmek            >        içirtmek
Durdurmak                >        durdurtmak
Uçmak                       >        uçurmak         >        uçurtmak        >        uçurtturmak 
Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:
*Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti.
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz 
*Alış veriş listesini evde unuttum.
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli

www.EvdekiHoca.blogspot.com


Cümlenin Öğeleri
Bir duyguyu, düşünceyi, isteği, haberi, durumu, olayı vb. ifade etmek için kurulan ve kendi içinde anlam ve yargı bütünlüğü olan sözcüğe veya söz dizisine cümle denir.
www.EvdekiHoca.blogspot.com
Bugün hava ne kadar güzel!
Senin de benim gibi, otobüste, çalan cep telefonun uzun süre açmayanlara, "Şehir magandaları!" diye bağırasın geldi mi hiç? 
Özellikleri
]Her cümle bir yüklem ve varsa ona bağlı diğer öğelerden oluşur. 
]Cümlede yargı bildiren unsur yüklemdir. Cümle yüklem üzerine kurulur. İhtiyaca göre başka öğelerle desteklenir. 
Geldim.
Ben geldim.
Ben buraya geldim.
Ben evden buraya geldim.
Ben evden buraya koşarak geldim.
Ben evden buraya kadar koşarak geldim.
Ben seni görmek için evden buraya kadar koşarak geldim. 
]Bir cümle anlam ve yargı bildiren, ek-fiille çekimlenmiş bir tek isimden (yüklem) veya zamana ve şahsa göre çekimlenmiş bir tek fiilden (yüklem) de oluşabilir, yüklemi ve birbirini anlam bakımından bütünleyen birden fazla kelime ya da kelime grubundan da. Yani en küçük cümle tek kelimeden oluşabilir.
Öğretmenim.
Öğretiyorum.
Biz sizinde gelmeyeceğiz.
Sokaklarda, caddelerde, kaldırımlara park eden otolar yüzünden, yayaların rahatça yürüme imkânı kalmadı artık.
Karşılıklı konuşmalarda tek kelimeden oluşan cevap cümleleri önceki kelimelerle tamamlanmaya bırakılmıştır
¦İnsanın elini yakmaz mı?
¦Yakmaz.
¦Sen çok güzel Türkçe biliyorsun.
¦Biliyorum. 

CÜMLENİN ÖĞELERİ

Öğe:Cümleyi oluşturan bölümlerin her birine öğe denir. Anlamlı ve doğru cümleler kurmaya yarayan bölümleridir. 
Bugün   /   alış veriş yapmak için   /   çarşıya   /   çıkacağım. 
]Anlam bozulmayacak şekilde birbirlerinden ayrılabilirler. 
çıkacağım.
çarşıya   /   çıkacağım.
alış veriş yapmak için   /   çarşıya   /   çıkacağım.
Bugün   /   alış veriş yapmak için   /   çarşıya   /   çıkacağım.
 ]Her öğe görev ve anlam yönünden bir tek öğeye eşlik eder; onu tamamlar. Bu öğe de yüklemdir.  
Birinci derecede önem taşıyan öğe yüklemdir. 
çarşıya   /   çıkacağım.
alış veriş yapmak için   /  çıkacağım.
bugün   /   çıkacağım.
Bugün              alış veriş yapmak için           çarşıya             çıkacağım.
zaman              amaç                                   yer                   yapılacak
bakımından      bakımından                           bakımından      iş
İkinci derecede önemli öğe öznedir. Sadece yüklemden oluşan cümlelerde bile öznenin varlığı, yüklemin taşıdığı şahıs ekinden anlaşılır. 
Beğendi-k                   "-k" eki "biz"i karşılıyor. 
Sonra tümleçler gelir ki bunlar zarf tümleci, dolaylı tümleç, edat tümleci ve nesnedir. 
Hiçbir zaman              kader              bizi      senden             ayırmasın.
Zarf tüml.                   Özne              nesne   d.lı tüml.         yüklem 
]Bazı cümlelerde bazı öğeler hiç bulunmaz. 
Yüklemi geçişsiz fiilden oluşan cümleler nesne almazlar. 
Tarlanın sınırına gelince dinlenmek üzere oturduk. 
İsim cümlelerinde tümleçler pek sık görülmez.
Ben / de / bir varisin olmakla / bugün / mağrurum.
                Edat tüml.           Zarf tüml. 
]Öğelerin tamamı kelime veya kelime grubu hâlinde olabilir.
Yağız atlar / kişnedi, meşin kırbaç / şakladı.
Bir dakika / araba / yerinde / durakları.
Giden geminin arkasından / bakakaldı. 
]Yüklem genellikle en sondadır. Diğer öğelerin yerleri anlama, anlatıma göre değişebilir. Genellikle vurgulanmak istenen unsur yüklemin önündedir. 
"Bu şehrin çilesini ben çekerim yıllardır,
Hasretini ben duyarım." 
]Cümle vurgusu yüklem üzerindedir. Vurgu, gerektiğinde özellikle belirtilmek istenen öğe üzerine çekilebilir, ya da o öğe yükleme yaklaştırılır. 
Ben Ankara'ya yerleştim.
Ben Ankara'ya yerleştim.
Ankara'ya en geç ben yerleştim. 
]Asıl yargının bulunduğu cümleler gibi, ona bağlı olan yan cümleler de öğelerden oluşur. Öğelerden oluşan bir cümle başka bir cümlenin öğesi de olabilir. 
Vatan için ölenler yüreğimizde yaşarlar.      (amaç) 
]Öğeler bulunurken,  
Önce yüklem, sonra özne ve sonra tümleçler aranır.
Sorular yükleme sorulup alınan cevaplar yüklemle birlikte tekrar edilmelidir.
Öğeler bulunurken tamlamalar ve diğer kelime grupları bölünmez.
Bağlaçlar öğe sayılmamalıdır. 
Bugün              alış veriş yapmak için           çarşıya             çıkacağım.
Kelime               kelime grubu                      kelime              kelime 
Semt belediyesine bağlı bir sağlık ocağında             dolaylı tüml.
fazla iş                                                                  özne
olmaz.                                                                   yüklem
Basit muayenelerin ve müdahalelerin dışında,         zarf tüml.
ya                                                                              bağlaç
hastahaneye                                                              dolaylı tüml.
hasta                                                                         belirtisiz nesne
sevk ederler,                                                              yüklem
ya                                                                              bağlaç
ölüler için                                                                  edat tüml.
defin ruhsatnamesi                                                    belirtisiz nesne
verirler.                                                                     yüklem

Masasında                                                                 dolaylı tüml.
bir de                                                                        bağlaç
bunların koçanları                                                    özne
olurdu.                                                                       yüklem
O koçanlardan kopardığım sayfaların arka yüzüne             dolaylı t.
resimler                                                                     belirtisiz n.
yapar,                                                                       yüklem
otomobil modelleri                                                    belirtisiz n.
çizer                                                                           yük
ya da                                                                          bağ
ilerde keşfetmeyi umduğum makineler                     b.siz n.
uydurur,                                                                    yük
bir de                                                                        bağ
tanıdığım artistlerin, ünlülerin listesini                     b.li n.
çıkarırdım.                                                                yük
Az sonra                                                                    zarf t.
annem                                                                      özne
gelir,                                                                          yük
koçandan ,                                                                dol. t.
temiz bir sayfa                                                           b.li n.
koparır,                                                                     yük
ön yüzünü                                                                  b.li n.
doldurur,                                                                   yük
gelenin işini                                                               b.li n.
görür,                                                                        yük
defin ruhsatnamesinde yukarıya                               dol. t.
ölenin adını                                                                b.li n.
yazar,                                                                        yük
en altta                                                                      dol. T.
da                                                                              bağl.
hep                                                                            zarf t.
kendi kaşesi ve imzası                                               özne
olurdu.                                                                       yüklem
Benim gözümde anneme ölüm karşısında üstünlük sağlayan bir şeydi    yüklem
bu.                                                                             özne
Ölümü                                                                       belirtili nesne
başka adreslere                                                         dolaylı tümleç
gönderirdi.                                                                Yüklem. 
(Murathan Mungan, Pamukçuklar)
www.EvdekiHoca.blogspot.com

        

Hiç yorum yok :

Yorum Gönder